Bahçemde yetiştirdiğim veya yabani olarak çevrede kolayca bulunan bazı tıbbi bitkilerden de söz edeceğim. Bazı bitkiler bu bölgede çok kolay yetiştiği halde, bazıları hiç olmuyor. Biz de olmayanda ısrar etmeyip, olanı çoğaltmaya bakacağız.

Ebegümecigiller; otsu, çalımsı ya da ağaç şeklindeki simetrik çiçekli bitkilerdir. Hatmi (althea) ve gül hatmi, ebe gümeci, pamuk ve bamya bu familyadandır.

Ebe gümeci ve gül hatmi bu bölgede yaygın bir şekilde yabani olarak bulunuyor. Bizim bahçede ağaç şeklindeki hatmi ile bol miktarda gül hatmi bulunuyor, doğru dürüst bakım istemiyorlar. Her iki cins çiçek de çay ve şerbet şeklinde tükettiğimiz bitkilerdir.

Itır (pelargonium) sardunaya cinsi güzel kokulu, baharat ve aromatik amaçlarla kullanılan bir bitkidir. Nedense bizim bahçede pek nazlı oldu, şimdilik sadece canlarını kurtarma derdindeyim, çok nadiren tatlılara ve reçellere aroma katması için kullandım.

Aynı sefa çiçeği, gül gibi çiçekler ve iğde, defne, erguvan gibi  ağaçlar da bölgenin endemiklerinden ve çok kolayca tutup, büyüdüler.  Mesela gül bölgede çok güzel gelişiyor, yabanisi de bol bol var. Önümüzdeki yıl Isparta gülü üretmeye çalışacağım.  Bu türler bahçede çok güzel serpildiler.

Ayrıca yasemin, hanımeli, leylak, defne  gibi sarmaşıklar ve biraz nazlı olsa da zakkum, mürver, ıhlamur gibi aromatik ağaçlar da tuttular ve büyümeye başladılar.

Kudret narı, Pasiflora ve Aloa vera gibi bitkilerin üretim aşamasına geçtim. Aloa vera ancak evin içinde ürüyor. Pasifloranın meyvesiz cinsinden ürettim, bu yıl meyvelisinden de dikeceğim. Kudret narına gelince bölgede yetişiyor, yerel bir bitkiden meyve almıştım, tohumlarını ektik, şimdilik minicik  baş gösterdi, inşallah önümüzdeki sonbahar veya  ilk baharda toprakla buluşacak hale gelecek.

Çevremizde bol miktarda bulunan ve tıbbi amaçlı kullanılan çakal eriği ve sumak var. Aslında her iki ağaçtan bizim bahçede de var, ama meyvesiz, yani kısır ağaçlar olduğundan onlarla mücadele ediyorum. Meyveli olanlardan ise dikmeye hiç niyetim yok çünkü oldukça yaygın ve arsız ağaçlar. Etraftan kolayca toplayabilirim.

Bunun dışında maserat yapmak için yağ elde edebileceğim zeytin, ceviz ve badem  ağaçları var. Badem ve cevizler henüz çok küçükler, sadece yetişkin bir badem ağacı var. bu durumda birkaç yıl yağ olarak sadece zeytinyağı kullanabileceğim.

Yani yakın çevremde, oldukça yeterli miktarda aromatik tıbbi bitki ve baharat olarak kullanılabilecek ot, çiçek, çalı ve ağaç varlığı gelişti. Bunların yetiştiği toprakta sadece organik gübre ve ilaçlama kullanıldı, ne yazık ki köy yoluna yakın yetişiyorlar. Bu yolun, şehir yollarına göre trafik yükü çok az olmasına karşılık gene de ürünlerime organik demek mümkün olmayacak. Ne yapalım, hayatın gerçekleri böyle.

Şimdi,  sıra geldi bu bitkilerden nihai ürün elde etmeye.

Tabii bunun için yeniliklere açık olarak, önceden bildiklerimi  kullanarak denemeler yapmam lazım. Kendime en çok güvendiğim konu baharat kullanımı, bu konuda her türlü deneyime açık bir damak zevkim var.

Tütsülerimi bu yıla kadar  kuruttuğum ada çaylarını ya da lavanta dallarını yakarak, belki bazen da ateşe birkaç defne yaprağı, tuz  atarak hazırladım. Bu yıl ise çeşitli otlardan ve çiçeklerden karışık tütsü paketleri hazırlamak istiyorum.

Tütsü yakmak bizim için sadece oda kokusunu değiştirmek anlamına gelmez, sülalemizde, büyükbabanın ermişliği kisvesi altında gizli bir şamanlık damarı var, bizden önceki nesil, nazardan korunmak için sıkça tütsü yakardı. Soğan, yumurta kabukları, tuz, mavi kağıtlar, çeşitli kokulu otları tütsü için kullandıklarını, tütsüyü odalarda gezdirdiklerini, insanlarının başlarının üzerinde, bacak aralarında döndürdüklerini, tütsü söndükten sonra, küllerini 4 yol ağzına döktüklerini biliyorum.

Sözüm ona, nesillerdir, neredeyse her birimiz üniversite okuduk, ama hepimizin içinde mini bir şama yaşıyor demek ki.

Benim de içinde sırf tütsü yaktığım bakır bir kabım var.  Bu kadar bitkiyi de boşuna yetiştirmedim değil mi?

Bu bitkilerin diğer bir kolay kullanım yolu çay olarak tüketmek. Zaten, bir çok çalıdan oluşan, bayağı yeterli bir çaylığım oluştu. Bundan sonrası artık bana kalmış, hangi bitkinin çayının hangi duruma iyi geldiğini öğrenip ona göre tek bitkiden çay hazırlamak mümkün. Mesela enginar yaprağı karaciğer yağlanmasına, biberiye ödeme, karabaş otu baş ağrısına, lavanta uykusuzluğa iyi gelir. Böyle  temel bilgileri öğrenip, hatta  çeşitli durumlara uygun karışım çaylar hazırlamak istiyorum. Benzer etkileri olan bitkileri, onları daha içilebilir hale getirecek hoş kokulu bitkilerle harmanlayıp, kabızlık çayı, yorgunluk çayı, ödem çayı, uykusuzluk çayı gibi özel karışım çaylar hazırlanabilir.  

Özellikle de güneş ve ay tutulmaları ve ay döngülerine göre çaylar ve tütsüler hazırlayacağım. Ay döngülerinin benim üzerimde çok belirgin etkileri vardır. Bu etkileri azaltacak ya da belirginleştirecek çay ve koku karışımları yapacağım. Bu konuda bir hayli bilgi birikimim oldu sayılır.

Maserat yapmak bir çiçek ya da bitkiyi çeşitli oranlarda bir yağın içerisinde uygun koşullarda bekletmek ve bitkinin özünün bu yağa geçmesini sağlamak  anlamına geliyor.  Evlerde bitki yağı hazırlamak için genellikle bu yöntem kullanılır.  Biz de yıllardan beri zeytin yağı içerisinde sarı kantaron  yağı yapıyoruz. Sarı kantaron yağı kadar cilt yaralanmalarına iyi gelen başka bir şey bildiğimi sanmıyorum. Bu konuyu iyice araştırıp, ürün gamımı genişletmek istiyorum. Bu yıl büyük olasılıkla aynı sefadan maserat yapmak için fitoterapist eczacı arkadaşımla bir hafta sonu çalıştayı düzenleyeceğim. Maserat yapmanın inceliklerini ve karışım oranlarını da öğreneceğim. Belki maserat yaptığım ürün gamını da genişletirim.

Bu konularda şimdiye kadar yaptığım gibi ben yaptım oldu tarzında değil, daha bilinçli çalışmak istiyorum. Mesela hazırladığım çay ve tütsü karışımlarına hangi bitkileri hangi oranlarda koyduğumu, tarihleri falan yazarak ürünlerimi saklayacağım. Eğer dışarıdan eklediğim bir ürün varsa onun da menşeini yazacağım.

Kurutma yöntemlerimi ve yerlerimi de fitoterapist arkadaşıma denetlettireceğim.

Böyle ağırdan alarak başlayıp, yavaşça parfüm, sabun, uçucu yağlar, merhemler yapmak gibi daha sofistike hedeflere ilerlemeye çalışacağım. Şimdiden benim için uygun olacak bir ev imbiği araştırmaya başladım. Arkadaşım da bahçede başka neler yetiştirebileceğimi araştırıyor.

Bütün bunlar kitaptan okumakla olmayabilir, belki de şimdi bir çok konuda olduğu gibi bu konuda da yapılandırılmış eğitimler var. Onlardan birine katılabilirim.  Ya da bu işleri bilen birilerini bulup (ki arayınca hemen bulundu, mesela kitabını okumaya başladığım eczacı hanım yaz aylarında Asosta çalıştaylar yapıyormuş) parça parça eğitimler alacağım.

Geçen yıl lavanta kuruttum, minik torbacıklar dikip, arkadaşlarıma lavanta torbaları hediye ettim. Herkes bayıldı. Önümüzdeki yıllar daha sofistike şeyler hediye edebilirim.

Şimdilik ilk hedef karışım çaylar,  tütsüler ve maserat çeşitlerimi artırmak olsa da aklımı çelen birkaç bitki var.

Bölgede bol miktarda sinüzit için kullanılan ve inanılmaz alerji yapma potansiyeli olan acı kavun yetişiyor. Şimdilik ondan uzak durmaya gayret ediyorum, ama inanılmaz bir şekilde ona doğru çekiliyorum, her adımda karşıma çıkıyor. Bir de nadir de olsa ormanda salep orkidesi var. Bu bitkiler de ciddi bir potansiyel olarak şimdilik aklımın bir köşesinde bekliyor.

Bakalım gelecek günler neler gösterecek. Buraya gelirken düşündüğüm bahçe bu kadar çabuk olgunlaşmaya başlayınca coştum.  Neden olmasın?

Evin etrafında tıbbi ve aromatik bitkiler  yetiştirmek gibi bir gayretim var. Buraya taşındığımız ilk yazdan beri, bulabildiğim bu tür bitkileri bahçeye diktim. Aromatik bitkiler her şeyden evvel çok güzel peyzaj oluşturuyorlar, koku ve çiçekleriyle arıları çekerek bahçenin bereketini artırıyorlar,  bazı zararlıları ise rahatsız edip bahçeden uzak tutuyorlar.

Evin önünde Rize’nin çaylıklarına benzer bir meyil var, oraya çaylık diyorum ve tıbbi bitkileri çoğunlukla oraya diktim. Gerçekten uzaktan çaylığa benziyor, zaten bitkilerden çay yaptığım için yemin etsem başım ağrımaz. Bu tür bitkilerin çoğu çalı formunda olduğundan çaylığım şimdiden bir hayli olgunlaştı diyebilirim. Çok su istemiyorlar, ancak  budama ve çevrelerindeki yaban otlarından arındırma oldukça önemli.

Ben şimdilik baharat, güzel koku veya tütsü olarak kullanıyor, yahut bazılarını çay olarak içiyorum. Şimdilik sadece sarı kantaron maseratı yapıyorum. Henüz merhem, sabun ya da uçucu yağ yapmayı bilmiyorum, ama öğreneceğim.

Aromatik bitkiler deyince hemen akla ballıbabagiller geliyor, bu gurup içerisinden birkaç çeşit yetiştirdim. Ballıbabagiller çalı formunda, ağaç formunda, ot formunda olabilir ve genellikle çok yıllık bitkilerdir. Bu guruptan ‘hayıt’, adaçayının bir formu, zahter, ballıbaba, yabani nane gibi çeşitler zaten bol miktarda çevrede yetişiyor.

Benim bahçede yetiştirdiklerim ise adaçayı, biberiye, lavanta, kekik ve nane çeşitleri oldu.

Ada çayı (Salvia Officinasis), dünya üzerinde binlerce türü bulunan bir çalıdır. Bir çeşidini bahçenin çeşitli yerlerine  diktim, çünkü  yaz kış yeşil kalıyor, çiçekliyken de çiçeksizken de çok güzel, bir yüzü grimsi, diğer yüzü beyazımsı yaprakları ve bol dallarıyla, peyzaj için çok uygun.

Bu yıl adaçaylarımdan biri dal batırarak, 3 ayrı oğul verdi. Bu oğulları da sonbaharda nihai yerlerine kavuşturacağım.

Mart ayında bozulmuş dallardan kurtulmak, dalları seyreltmek ve bitkiye şekil vermek için güzelce budamak gerekiyor. Budanan bitkiler daha sonra kendilerini gençleştirip, daha canlı bir hal alıyorlar.

Ada çayını şimdilik nadiren baharat, en çok da tütsü olarak kullanıyorum. Bu tütsü aslında kiliselerde havayı kötü etkilerden kurtarmak için kullanılan tütsüdür. Ben de çok etkili olduğunu düşündüğüm için sık sık ada çayı tütsüsü yaparım. Bir arkadaşım bu kokunun mekanlara melekleri çağırdığını söylemişti.

Biberiye (Rosmarinus officinalis) de bahçede bir çok yerde peyzaj bitkisi gibi kullandığım gösterişli bir çalıdır. Çam yaprağına benzeyen koyu yeşil yaprakları yaz kış yeşil kalır, çalı formunda çok güzel görünüşlü bir bitkidir. En güzel taraflarından biri de kışın bahçede başka çiçekler yokken çiçekli olmasıdır.

Ben en çok baharat olarak et yemeklerinde ve fırında patates yaparken kullanırım. Taze biberiye yemeklere kekiğe benzer bir tat verir, özellikle kuzu etine çok yakışır. Kekikten farklı olarak taze halinin kokusu daha güçlüdür.

Lavanta (lavandula oficilanis) de birkaç çeşidini yetiştirdiğim bir çalı bitkisi, yine yıllarca yeşil kalan ve peyzajı çok güzel olan bir bitki. Bende 3 çeşidi var. Biri ‘karabaş’ denilen, Ege Bölgesinde endemik olan ve çiçekleri  normal lavantadan çok  farklı görünen bir tür.   Diğerleri ise yaprak ve çiçek formları birbirinden biraz farklılık gösteren fakat koku olarak birbirine çok benzer çalılar.

Şimdilik karabaşlarım çok genç, sadece çiçeklerinden birkaç kez çay yapıp içtik, çayı çok güzel kokulu, sıcak suyu masmavi bir renge boyuyor, içine limon sıkarsanız renk pembeye dönüyor.  Çayını hem mavi, hem de pembe renkli haliyle buz kalıplarında dondurup, renkli buzlar elde ettim.

Lavantalar artık iyice olgunlaştılar, geçen yaz çiçeklerini kurutup, sakladım.  Kese içinde, çamaşır çekmecelerine, yastık altlarına koyuyor, arkadaşlarıma hediye ediyorum. Baharat olarak reçellere (armut, ayva gibi) katınca çok güzel sonuçlar aldım. Budadığım lavanta yapraklarını ise tütsü olarak kullanıyorum.

Kekik (Tymus) da yetiştirdiğim tıbbi ve aromatik bitkilerden. Kekik de yüzlerce cinsi olan çok yıllık bitkilerden birisidir.

Bölgemizde zahter denilen yabani kekik de mevcuttur, ancak nedense bir türlü bahçeme taşıyamadım. Galiba yanlış mevsimde almaya gayret ediyorum. Bayramiç ormanlarında beyaz çiçekli bir kekik türü, Bozcaada’da da top şeklinde kekikler var. Bu yöresel kekik türlerini de bahçemde yetiştirmeyi başaramadım. Biraz araştırma yapıp, nerede yanlış yaptığımı öğrenirsem belki başarılı olurum. 

Şimdilik 3/4 çeşit kekiğim var. Bunlardan biri top şeklinde bir çalıya dönüşen, mevsiminde üzeri mor çiçeklerle bezeli gayet kuvvetli  kokusu olan, bir  başkası ise yapı olarak buna çok benzeyen, ancak kekik kokusunun yanı sıra belirgin limon kokusu olan bir tür.  Yine gayet güzel kokan, ancak çalıya dönüşmeyen, buna karşılık ayrık otu gibi yeri saran bir başka tür kekik daha var. Yemeklerde en çok bunu kullanıyorum, üstelik de oldukça arsız ve yayılmacı bir hali var, 2 dal dikmiştik, 2 yılda 2 metrekare yer kapladı.

Bu üç kekik formunun da çiçekleri birbirinin aynısı, mor renkli.

Bir de seracıların bana kekik diyerek sattıkları, kokusu kekiğe benzese de yemeklere koymaya değer bulmadığım, grimsi renkli tırtıklı yaprakları olan bir bitki daha var. Diğer bütün kekiklerimin çiçeği mor olasına rağmen bunun çiçeği sarı renkli ve şekli de oldukça farklı, yani aslında bu bitkinin kekik olduğundan bile emin değilim.

Şimdilik kekikleri sadece baharat olarak kullandığımı söylemeliyim. Kurutulunca kokusu çok daha belirgin hale geliyor, ancak kendim yetiştirmeye başladıktan sonra artık kurusunu sadece bir yere gittiğim zaman oraya özel kekik kurusu satılıyorsa alıyorum. Genel olarak yemek yaparken yaş kekik kullanmaya başladım.

Kekikle ilgili şimdiki hayalim, daha çok çeşidini yetiştirebilmek.

Yine kekik alt gurubu olarak düşünülebilecek, ancak kokusu biraz daha farklı olan ‘mercanköşk’ de yetiştirdim. Bunu da şimdilik sadece baharat olarak kullanıyorum.

Her bahçenin olmazsa olmazı nane (mentha piperina) da ballıbabagillerdendir, bende güzel kokulu olan açık renkli büyük yapraklı bir cinsi var. Oldukça sarıcı bir bitki olduğundan şimdilik sadece etrafı çevrili 1/ 2 yerde yetiştirdim. Buna karşılık bahçenin çeşitli yerlerinde çıkan koyu renk yapraklı yabani nane ve oğul otu denilen formlarıyla mücadele halindeyim.

Çünkü nane cinsleri aynen ayrık otu gibi hem tohumdan yetişiyorlar, hem dal daldırarak, hem de kökten yeni dallar çıkararak çevreye yayılıyorlar.

Daha önce görmediğim ve limon otu da denilen limon kokulu, geniş nane yapraklı bir formunu ise bir arkadaşımın bahçesinden çelik alarak geliştirdim. Bu yıl o da bir hayli gelişti, birazını bahçenin farklı ve kısıtlı bir yerine daha taşıyacağım. Bu cinsi kurutunca kokusu naneye benzemedi, sadece tazeyken kullanıyorum.

Bir de elbette bu gurup içinde fesleğen, reyhan, limonlu fesleğen, Yunan fesleğeni gibi tek yıllık kokulu bitkileri de yetiştiriyorum. Bunları genel olarak mutfakta kullanmak, arıları bahçeye çekmek ve bazı zararlılardan korumak için dikiyorum. Her sene tohumdan fide hazırlayıp mesela domates sırasına aralıklı dikim yapıyoruz.

Geçen yıl, denemek için bir yere iki paket fesleğen tohumu atmıştım. Bu iki paketten ilginçtir sadece birer adet normal fesleğen, limon fesleğeni ve reyhan çıktı. Diğerleri kısa sürede yok oldu ama reyhan aylarca canlı kaldı. Ben de hemen tohumlanmasın diye çıktıkça çiçeklerini koparıp kuruttum. Bitki solmadan önce bir çok çiçeği üzerinde bıraktım. Bu yıl umutla, o bölgede yeni reyhanların olmasını bekleyeceğim.

Bunlar bahçedeki ballıbabagiller. Diğerleri gelecek yazıda. Tahmin edebileceğiniz gibi, yetiştirmeyi başardığıma göre şimdi de kendimi onlardan çeşitli ürünler yapmayı öğrenmek istiyorum.